بیرونی به سال 399 قمری به زادگاه خود بازگشت، اما هنگامی که محمود غزنوی به آن شهر یورش آورد، به همراه بزرگانی دیگر به شهر غزنه در افغانستان برده شد(408 قمری). در لشکرکشی‌ها محمود به هندوستان همراه او بود و با دانشمندان هندی آشنا شد، زبان سانسکریت آموخت و اطلاعات لازم برای نگارش کتاب تحقیق ماللهند را فراهم کرد. پس از مرگ محمود و جانشینی فرزندش مسعود غزنوی، راه برای پژوهش‌های بیرونی هموارتر شد و کتاب قانون مسعودی را به نام او نوشت.
بیرونی در رجب 440 هجری قمری/ 6 آذر 429 شمسی در 77 سالگی در غزنه درگذشت. ابوالحسن علی بن عیسی، فقیه نام‌داری که در لحظه‌های پایانی بر بالین او بود، نوشته است: "آن‌گاه که نفس در سینه‌ی او به شماره افتاد، بر بالین او حاضر آمدم و در آن حال از من پرسشی فقهی پرسید. گفتم اکنون چه جای این پرسش است. گفت ای مرد کدام یک از این دو کار بهتر است، این مساله را بدانم و بمیرم یا نادانسته از دنیا بروم؟ و من آن مساله را بازگفتم و فرا گرفت و از نزد وی بازگشتم. هنوز بخشی از راه را نپیموده بودم که شیون از خانه‌ی او برخاست."
بیرونی نظریه‌های دانشمندان پیش از خود را نقد می‌کرد و برای بررسی درستی آن‌ها به مشاهده‌ی دقیق پدیده‌ها و انجام آزمایش می‌پرداخت. برای مثال، این نظر ارسطو را که آب گرم زودتر از آب سرد یخ می‌بندد، این گونه آزمایش کرد:"من دو ظرف یک شکل و یک اندازه برگرفتم و در هر دو ظرف، مقداری برابری از یک آب، یکی گرم و دیگری سرد، ریختم و هر دو ظرف را در هوای سرد و خشک نهادم. سطح آب سرد یخ بست، در حالی که در آب گرم هنوز گرمایی باقی مانده بود. این را دیگر بار آزمودم، باز هم‌چنان شد." بنابراین، نتیجه گرفت که نظر ارسطو نادرست است.
از دیگر ویژگی‌های پژوهشی بیرونی آشنا بودن به چند زبان است. او فارسی، ترکی، عربی، عٍبری، سریانی و سانسکریت را به‌خوبی می‌دانست و با زبان یونانی نیز آشنایی داشت. او به‌خوبی دریافته بود که برای پژوهش در فرهنگ مردمان و دانش تمدن‌های گوناگون، باید نخست زبان آنان را فراگرفت و کمک گرفتن از مترجم یا کتاب‌های ترجمه شده، در پژوهش‌های دقیق چندان راه‌گشا نیست. همین ویژگی برجسته باعث شد که او بتواند از نوشته‌های دانشمندان گوناگون بهره ببرد و در هر موضوعی به پیشینه‌ی تاریخی آن و مقایسه‌ی نظریه‌های دانشمندان پیش از خود پردازد.
نوآوری‌های بیرونی
1. به ماهیت رسوبی حوضه‌ی رود گنگ پی برده بود و در کتاب ماللهند دلایل بسیاری آورده است که روزگاری هندوستان دریا بوده و این دریا کم‌کم با رسوب‌های رودها پر شده است.
2. چگالی‌سنج دقیقی اختراع کرد و چگالی 18 کانی‌های شناخته شده مانند طلا، نقره و مس را اندازه‌گیری کرد. اندازه گیری های او با اندازه‌گیری‌های امروزی، بسیار نزدیک است.
3. در آثار الباقیه درباره‌ی فوران آب از برخی چشمه‌ها و چاه‌های آرتزین چنین می‌گوید: "اما فوران چشمه‌ها و صعود آب به سمت بالا، علتش این است که منبع آن‌ها از خود چشمه‌ها بالاتر است."
4. قطر و محیط زمین را به دقت اندازه‌گیری کرد و در کتاب اسطرلاب، روش ریاضی به دست آوردن شعاع، محیط، مساحت و حجم کره‌ی زمین را شرح داده است.
5. در به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی شهرها کوشش‌های فراوانی کرد و در کتاب قانون مسعودی، طول و عرض جغرافیایی بیش از 600 نقطه‌ی جغرافیای را نوشته است.
6. با همکاری ابوالوفای بوزجانی توانست با روش رصد هم‌زمان خورشیدگرفتگی در دو نقطه‌ی جغرافیایی، اختلاف طول جغرافیایی بغداد و اورگنج(خوارزم قدیم) را به دست آورد.
7. در رساله‌ی تسطیح الصور، روش‌های رسم کردن نقشه و تصویر کردن کره را بر صفحه، شرح می‌دهد و نقد می‌کند. سپس، در آثار الباقیه به شرح 3 روش نوآورانه‌ی خود در رسم نقشه می‌پردازد.
8. بیرونی در برخی از آثار خود به ریاضیات کاربردی، به ویژه در موضوع‌های مرتبط با دین می‌پردازد. او روش‌های گوناگون پیدا کردن جهت قبله را شرح می‌دهد.
9. کتاب ماللهند بیرونی برجسته‌ترین اثر در تاریخ، دین، آداب و دانش هندوان است و از این رو می‌توان بیرونی را یکی از پیشگامان مردم‌شناسی و دین‌شناسی تطبیقی دانست.
10. به نظم هندسی گل‌ها پی برده بود و دریافته بود که گل‌ها 3، 4، 5، 6 یا 18 گلبرگ دارند و هرگز 7 یا 9 گلبرگ ندارد.
11. در کتابی الصیدله فی الطب فهرستی از 720 گیاه دارویی با نام عربی، فارسی، یونانی، یک زبان هندی و گاهی به لهجه‌های کم و بیش آشنا، مانند خوارزمی، طخاری و زابلی، آورده است.
12. با انجام آزمایش و استدلال فراوان وجود خلاء را ثابت کرد، حال آن که دانشمندان بزرگی مانند ارسطو و ابن سینا وجود خلاء را باور نداشتند.
13. برای نخستین بار کره‌ی جغرافیایی ساخت، حال آن که پیش از او فقط ساختن کره‌های آسمانی(برای نشان دادن جایگاه ستاره‌ها و سیاره‌ها در آسمان) ساخته می‌شد.
14. در کتاب التفهیم نقشه‌ای از کره‌ی زمین رسم کرده است که ارتباط اقیانوس هند با اقیانوس اطلس برای نخستین‌بار در آن نشان داده شده است.
شعر بنویس
بهتر تر