«اجرای طرح انتقال آب از دریای خزر به کویر مرکزی ایران، دریاچه های ساوه و حوض سلطان را به نقشه ایران باز می گرداند.»

در برخی اسناد و منابع تاریخی دیده بودم که قبل از ظهور اسلام پهنه وسیعی از مرکز ایران زیر آب بوده و دریاچه های ساوه و حوض سلطان در کویر مرکزی ایران جایگاه مهمی داشته است اما اینک تنها یک لکه کوچک به نام دریاچه نمک در حوالی قم باقی مانده است.

در این راستا ایده هایی از سوی دوستداران این مرز و بوم برای نجات کشور از شرایط بحرانی و بی آبی سال های آینده مطرح می شود که از جمله این ایده ها و طر ح های کارشناسی شده انتقال آب از دریای خزر به کویر مرکزی ایران است.

طرحی نو

مهندس «غلامعلی خیاط خلقی» طراح و پیشنهاد دهنده طرح انتقال آب دریای خزر به کویرهای ایران و ایجاد شهر جدید تهران در حاشیه دریاچه فدک با هدف تغییر آب و هوای مناطق وسیعی از کشور به خراسان می گوید: حدود ۲ سال و نیم قبل این ایده به ذهنم رسید که باید برای آینده کشور با توجه به بحران آب در دنیا تدبیری بیندیشم. به لطف خدا به دنبال این موضوع رفتم و با برنامه ریزی که انجام شد جمعی از متخصصان و مهندسان وارد میدان شدند و با مدیریت یکی از استادان ایرانی دانشگاه در کانادا که دکترای رشته آب زیرزمینی دارد، تحقیق درباره این طرح آغاز شد.

وی با اشاره به مشارکت دانشگاه تهران و تعدادی از دانشگاه های دیگر در تهیه این طرح می افزاید: این تلاش ها سبب شد که پس از ۲ سال این طرح به آخرین مراحل مطالعاتی و تحقیقاتی خود برسد. اگر چه در ابتدا نظرها چندان مثبت نبود ولی الان تنها راه برای نجات کشور محسوب می شود و به عنوان یک کار اقتصادی بزرگ جزو اولویت های مسئولان نظام است.

دلایل مطالعه

مدیرعامل شرکت آریاکاوان طراح طرح انتقال آب دریای خزر به کویرهای ایران در تشریح دلایل این تحقیق می گوید: نتایج مطالعات مرکز خزرشناسی نشان می دهد که آب دریای خزر ۳تا۵ متر طی سال های آینده بالا خواهد آمد و قسمتی از استان های گیلان، مازندران و گلستان را زیر آب خواهد برد.

برای حل این مشکل باید بخشی از آب دریای خزر را تخلیه کنیم و با توجه به وسعت20 ۴هزار کیلومتر مربعی و عمق متوسط ۸۰متری این دریا ایران به عنوان یکی از کشورهای دارای سهم از آن می تواند برداشت آب داشته باشد.

به گفته وی امکان انتقال آب به صورت محدود از این دریا به دریاچه اورال در قزاقستان نیز وجود دارد ولی کویر مرکزی ایران بهترین و مناسب ترین گزینه برای انتقال آب دریای خزر است.

قبل از اسلام این منطقه دریای ساوه نام داشته که به احتمال زیاد به دلیل ایجاد گسل آب آن فرو رفته است.

در کویر مرکزی ایران دریاچه حوض سلطان در کنار اتوبان قم- تهران و در ۶۰کیلومتری دریاچه نمک نیز وجود داشته است.

جزئیات طرح

وی درباره جزئیات طرح انتقال آب دریای خزر به کویرهای ایران می افزاید: بر اساس مطالعات انجام شده قرار است از طریق خلیج گرگان در استان گلستان آب خزر از طریق لوله به طول ۴۰کیلومتر منتقل و با احداث تونل و شبکه در ارتفاع ۲۰۰متری ارتفاعات مسیر آب هدایت و از آن جا آب از طریق ۲۵ خط لوله ۳متری (لوله های مقاوم در برابر آب شور) به کویر منتقل شود.

مهندس «خیاط خلقی» می گوید: این آب در یک شبکه ۳۰۰کیلومتری به حوض سلطان که دریاچه ای به وسعت 14.5 کیلومتر در 14.5کیلومتر است، منتقل خواهد شد و بعد از آن که عمق آب در این دریاچه به ۲۰متر رسید، آب سرریز با احداث نیروگاه هایی در محل پمپاژ به دریاچه نمک منتقل می شود.

این دریاچه هم که ۱۰۰کیلومتر طول و ۱۵تا۶۰ کیلومتر عرض دارد، طی ۲تا۳سال پر خواهد شد.وی با اعلام این که با تحقق این طرح بزرگ ترین و عظیم ترین دریاچه مصنوعی دنیا در ایران ایجاد خواهد شد، می افزاید: تحقیقات کارشناسی همکاران و مشاوران طرح نشان می دهد که این دریاچه در کویر مرکزی ایران ۴۳درصد تبخیر آب خواهد داشت و با افزایش ابرها سبب افزایش بارندگی در کشور خواهد شد و در استان های خراسان هم ۱۵درصد افزایش بارندگی پیش بینی شده است. ضمن این که هوا را نیز لطیف تر و به تغییر اقلیم هم کمک خواهد کرد.

آینده طرح

وقتی از وی درباره آینده این طرح در صورت تحقق سوال می کنیم، می گوید: این دریاچه ای در فاصله ۵۰کیلومتری تهران واقع خواهد بود و ما برای اطراف آن شهر جدید تهران با ظرفیت جذب ۳۰میلیون نفر جمعیت را طراحی کرده ایم.اگر چه ممکن است اهداف این طرح خیلی بلندپروازانه تلقی شود ولی طبق برنامه ای که طرح ریزی شده در صورت مشارکت دولت و نهادهای متولی شهرسازی، می توان یکی از زیباترین و مدرن ترین شهرها را احداث و بنا کرد که در نوع خود کم نظیر باشد. اتصال آن هم از طریق مترو، راه آهن، قطارشهری و اتوبان های زیبا به تهران فعلی پیش بینی شده است.

مهندس «خیاط خلقی» مدیر عامل شرکت آریاکاوان به خراسان می گوید: با اجرایی شدن این طرح اقلیم و آب و هوای کویر لوت و کویر مرکزی تغییر خواهد یافت و اقلیم نیمه مدیترانه ای ایران تغییر اساسی خواهد کرد. البته ما در فاز اول این طرح ساخت ۷ دریاچه را در برنامه داریم که ۳ دریاچه از آب دریای خزر و ۴ دریاچه هم از آب خلیج فارس مشروب خواهد شد و مجموعه این دریاچه ها قلب ایران را متحول خواهد کرد.

آثار و نتایج جانبی

از وی درباره آثار و نتایج اجرای این طرح بزرگ سوال می کنیم. «خیاط خلقی» می گوید: هدف اصلی ما تغییر آب و هوای مناطق وسیعی از کشور است که البته در کنار آن بحث رونق کشاورزی و اشتغال زایی برای میلیون ها نفر مدنظر است. علاوه بر نجات تهران فعلی از آلودگی و ترافیک و شلوغی با ایجاد شهر جدید تهران، شهرهای قم و کاشان هم به دریا مرتبط خواهند شد و پرورش ماهی نیز در کنار کشاورزی باعث رونق اقتصادی ایران می شود.به اعتقاد وی به لحاظ مسائل اقلیم شناسی، هواشناسی، زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی این طرح بررسی و توجیه پذیر بودن آن تأیید شده است.

زمان و هزینه طرح

اما اجرای این طرح به چه میزان اعتبار و زمان نیاز دارد؟

طراح طرح عظیم انتقال آب دریای خزر به کویرهای ایران می گوید: چند هزار ساعت کار کارشناسی و تحقیقاتی روی این طرح انجام و فاز اول آن ۶ ساله پیش بینی شده است.

برای تأمین اعتبار اجرایی آن هم پیشنهاد شده است سالانه ۵درصد از درآمد نفت کشور به این طرح تخصیص یابد و ما هم تضمین کرده ایم که در صورت تحقق اعتبارات پیشنهادی که رقمی حدود ۴۶ تا ۵۰ میلیارد دلار است، ۱۰ ساله کار را تمام کنیم. البته مسائل مربوط به شهرسازی و ایجاد شهر جدید موضوعی مستقل و در حوزه اختیار و نظر مسئولان مربوطه است.

وی با اعلام این که نمایندگان دولت پس از اطلاع از تحقیقات ما درخواست کردند تا مدارک و مستندات را به آن ها ارائه کنیم، می گوید: ما مدارک خود را برای دولت فرستاده ایم و با توجه به این که دولت مصمم است طرح انتقال آب از دریای خزر را به سمنان اجرا کند امیدواریم با بررسی های لازم، دولت و کارشناسان وزارت نیرو و صنعت آب کشور برخی طرح های ناقص و طرح پیشنهادی ما را مطالعه و کارشناسی کنند تا ورود به چنین اقدام بزرگی ناقص نباشد.

رژیم حقوقی و آینده خزر

اما یکی از دغدغه های انتقال آب از دریای خزر این است که این دریا بین ۵ کشور روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، ایران و آذربایجان مشترک می باشد و به گفته برخی کارشناسان انتقال آب این دریا توسط یکی از این کشورها می تواند با اعتراض کشورهای دیگر روبه رو شود. در این زمینه برخی نیز نگران لاینحل ماندن رژیم حقوقی دریای خزر هستند. ولی مهندس «علی خیاط خلقی» طراح طرح انتقال آب دریای خزر به کویرهای ایران می گوید: با اتفاقی که برای دریای خزر در حال وقوع است و سطح آب آن در حال بالا رفتن است، خیلی از کشورهای همسایه باید به فکر تخلیه آب باشند.

وی می افزاید: عواملی چون گرم شدن کره زمین به دلیل تخریب لایه ازن و افزایش گازهای گلخانه ای سبب شده است توده های یخی قطب شمال و اقیانوس منجمد شمالی شروع به ذوب شدن کند؛ از این رو حجم ورودی آب به دریای خزر در حال افزایش است و این امر ممکن است خطراتی را برای این کشورهای حوزه دریای خزر ایجاد کند. لذا آن ها هم در تلاش هستند تا آب های سرریز را به نحوی منتقل کنند.

لزوم قطعی شدن مطالعات

همان طور که در گزارش های اخیر خراسان اشاره شد، طرح های مختلفی از سوی محافل تحقیقاتی، علمی و دانشگاهی و صاحب نظران برای انتقال آب از دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان به نقاط مستعد ایران مطرح و مطالعات خوبی هم توسط بخش خصوصی و دولتی انجام شده است ولی پیگیری های خراسان نشان می دهد هنوز هیچ یک از این طرح ها مهر تأیید نهایی نخورده است.

مهندس «محمود شعبانی» مخترع پمپ موجی با قابلیت انتقال آب به کویر با استفاده از انرژی موج دریا نیز انتقال آب به مناطق کویری را تنها راه حل فرار از معضل کم آبی در سال های آینده بیان می کند.

او می گوید: ایران در کمربند خشک جهان واقع شده و سه چهارم مساحت آن خشک است و بارندگی سالانه آن به طور متوسط ۱۵۰ میلی متر است و کم آبی آن همیشگی است. وی با اشاره به این که در سال های اخیر با گرمایش جهانی معضل کم آبی در ایران تشدید شده است، می گوید: با توجه به رشد جمعیت و نیاز شدید به آب از هم اکنون باید به فکر تأمین آب نسل های آینده باشیم.وی با اشاره به این که اختراعش می تواند انتقال آب دریا را بدون نیاز به انرژی برق تا ارتفاعی مشخص انجام دهد، می گوید: با توجه به مطالعات انجام شده درباره انتقال آب دریای خزر به کویرهای کشور می توان از این سیستم برای احیای طبیعت مرکز و شرق ایران نیز کمک گرفت.

کاری باید کرد

«احمدرضا هدایتی» از کارشناسان امور آب نیز به خراسان می گوید: در آینده نه چندان دور تأمین آب، اصلی ترین محور چالش های جهانی خواهد بود؛ به همین دلیل برخی کشورها از هم اکنون برای مقابله با کم آبی و خشکسالی به فکر افتاده اند و اجرای طرح های مختلفی را در دستور کار دارند. وی با اشاره به محدودیت های منابع تأمین آب در کشورمان و همجواری با دریای خزر در شمال و دریای عمان و خلیج فارس در جنوب می افزاید: طرح انتقال آب از طریق لوله یا ایجاد کانال از حوضه آبی خلیج فارس به دریاچه هامون، دریاچه جازموریان و چاله های موجود در کویر لوت و از دریاچه مازندران به دشت کویر و دریاچه ارومیه، بار دیگر مورد بررسی قرار گرفته است. ظاهرا در همین راستا چند طرح مشابه از جمله طرح ایرانرود (طرح اتصال دریای خزر به خلیج فارس)، طرح ایجاد کانال کشتیرانی از طریق ایجاد شکاف در کوه البرز، طرح احداث کانال لوت و طرح احداث دریاچه هایی بین دریای خزر و خلیج فارس نیز در سال های گذشته مطرح بوده و طرح مطالعاتی برخی از آن ها نیز توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی انجام شده است که متأسفانه با وجود تأیید برخی از راهکارهای پیشنهادی، تاکنون هیچ یک از آن ها به مرحله اقدام و اجرا نرسیده است. وی می گوید: با توجه به بررسی های انجام شده، طرح انتقال آب به مناطق کویری بخش شرقی و مرکزی کشور می تواند در قالب ایجاد سه یا چهار دریاچه در فرورفتگی های طبیعی موجود در مناطق مذکور که با خط راه آهن ثابت و شناور به یکدیگر متصل می شوند (مشابه روش مورد استفاده در دریاچه وان ترکیه) اجرا شود. همچنین علاوه بر دستاوردهای مورد اشاره اجرای این طرح، احداث راه ترانزیتی شمال به جنوب کشور را ممکن می کند و نقش اساسی در توسعه کشور در ابعاد مختلف خواهد داشت.

در هر حال پیشنهاد می شود در صورت تصویب طرح، ابتدا دریاچه اول به طور آزمایشی آبگیری شود و در صورت اخذ نتایج مورد نظر و اطمینان از نداشتن تبعات احتمالی برای بخش های مختلف به ویژه زیست محیطی، دفاعی، امنیتی و... اقدام شود. برای کاهش هزینه با طراحی مناسب به منظور استفاده از قدرت امواج دریا برای پمپاژ آب و لوله کشی یا احداث کانال، از دریاچه اول به دریاچه دوم و در صورت لزوم از دریاچه دوم به دریاچه سوم آب رسانی شود.

به هر حال تأخیر در تحقق طرح های زیربنایی به عنوان مهم ترین محورهای توسعه کشور جایز نیست. اجرای چنین طرح هایی به دور از حب و بغض های سیاسی و جناحی و قومی صرفا با نگاه تأمین آینده ایرانیان مستلزم هماهنگی و همکاری نزدیک و منسجم دستگاه های مختلف به ویژه وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، محیط زیست و دیگر دستگاه های ذی نفع و ذی ربط و نیز سرمایه گذاری و مشارکت مردم است.

چکیده گزارش

در آینده نه چندان دور تامین آب اصلی ترین محور چالش های جهانی خواهد بود، از این رو بسیاری از کشورها از هم اکنون به فکر چاره اندیشی برای مقابله با مشکل کم آبی برآمده اند و در کشور ما هم طرح هایی در زمینه انتقال آب از دریای خزر و دریای عمان و خلیج فارس مطرح شده است. یکی از این طرح  ها که در سال های اخیر توسط جمعی از صاحب نظران بررسی و مطالعه شده، انتقال آب از دریای خزر و ایجاد دریاچه های مصنوعی در دشت کویر است. طرحی که به اعتقاد طراحان می تواند کویر مرکزی ایران را به یکی از زیباترین نقاط دنیا تبدیل کند. این ایده هر چند با اما و اگرهایی مواجه است اما به نظر می رسد برای نجات کشور از بحران پیش رو و ایجاد اشتغال باید از سوی دولت ونهادهای متولی مورد توجه قرار گیرد.با انتقال آب از دریای خزر کویر مرکزی ایران از این حال و روز خارج می شود و حیات دوباره ای خواهد یافت.